Enkel de galg resteert als stille getuige van het drama dat zich op het Groene Zoodje in Den Haag heeft afgespeeld. Raadpensionaris Johan de Witt en zijn broer Cornelis de Witt zijn door radicale Orangisten verminkt en vermoord. Hun lijken hangen ondersteboven, hun buiken zijn wreed opengesneden.
De raadpensionaris van Holland, Johan de Witt, was een man met een uitgesproken visie. Tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk had hij twintig jaar de tijd om zijn staatsgezinde politiek door te voeren. Hij was alleen één ding vergeten: de Oranjes waren erg geliefd bij het volk en Willem III stond te popelen om de macht over te nemen, en zaagde aan de stoelpoten van de macht. De situatie kwam tot een climax in het rampjaar 1672. De Engelsen en de Fransen verklaarden de Republiek de oorlog. De Republiek was op zee oppermachtig was, maar het landleger werd jammerlijk onder de voet gelopen. Het volk keerde zich tegen hem en er werd zelfs een mislukte aanslag op hem gepleegd. Op weg van het Binnenhof naar zijn huis aan de Kneuterdijk werd hij aangevallen en meerdere malen gestoken en voor dood achtergelaten. Johan legde zijn functie van raadpensionaris neer en Willem III werd de nieuwe stadhouder.
Johan de Witt (1625 – 1672). Collectie · Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / ministerie van Algemene Zaken, Binnenhof, Den Haag.
Wilde meute
Al nam Johan afstand van de politiek, hij bleef gezien worden als zondebok. De publieke opinie tegen De Witt werd gevoed door de prinsgezinden, die een pamflettencampagne tegen hem voerden. Volgens deze pamfletten zouden Johan en zijn broer Cornelis de oorlog tegen de Engelsen veroorzaakt hebben en ook zouden zij ooit, lang daarvoor, een aanslag hebben willen plegen op de toekomstige stadhouder, toen hij nog een weerloze baby was.
Op 24 juli van 1672 werd Johans broer Cornelis de Witt gearresteerd en beschuldigd van het leiden van een complot om de prins te vermoorden. Het volk eiste, net als drie van de vier rechters, zijn executie. Aangevoerd door de miskende zeeheld Cornelis Tromp werd Johan de Witt tegelijk met zijn broer door een wilde meute om het leven gebracht.
De lijken van de gebroeders De Witt. Jan de Baen (toegeschreven aan), ca. 1672 – 1675. Collectie · Rijksmuseum , Amsterdam.
Haatcampagne
Na de terechtstelling worden lichaamsdelen van de twee gebroeders eeuwenlang als reliek bewaard. De republikein Joachim Oudaen bijvoorbeeld, een van de ooggetuigen van de brute moord, bezit een vinger van Johan op sterk water. Dit macabere kleinood geeft hem de inspiratie om, onder pseudoniem, zijn kritiek op de Oranjes te uiten. Staatsgezinde eren de gebroeders als helden, terwijl prinsgezinden de relieken veeleer zien als trofeeën die van hun gelijk en het gelijk van de overwinning getuigen. In het Haags Historisch museum is een reliekendoosje te aanschouwen met daarin de tong van Johan en een vinger van Cornelis. Aandenkens aan twee zondebokken.
De haatcampagne tegen de gebroeders De Witt ging nog jaren na hun dood door. Pas in 1918 onthulde niemand minder dan Oranjetelg koningin Wilhelmina een standbeeld ter ere van Johan de Witt in Den Haag, daar waar de raadpensionaris ooit zijn laatste adem uitblies.
