Dit portret toont Maria Henriëtte Stuart I, prinses van Oranje (1631-1661), behangen met parels: rond haar mouwen, tulband, en nek prijken ze tussen weelderige stoffen. Haar omslagdoek, versierd met oranje en rood-wit-blauwe veren, suggereert Nederlands nationalisme, maar schijn bedriegt: Maria is een geboren en getogen Engelse.
Op elfjarige leeftijd verlaat de ‘Princess Royal’ het Engelse hof en vertrekt ze naar de Nederlanden; zij is de bruid van de toekomstige stadhouder, prins Willem II van Oranje. Hun huwelijksplechtigheid had twee jaar eerder al plaatsgevonden, in de Royal Chapel van Whitehall, in Londen; het huwelijk was niet onmiddellijk ‘geconsumeerd’ omdat de bruid te jong werd bevonden. Als Maria dertien is geworden, begint ze haar rol te spelen in het openbare leven op het Binnenhof. Op haar zestiende – haar echtgenoot volgt in dat jaar zijn overleden vader op als stadhouder – is zij zwanger, maar er volgt een miskraam. Haar tweede zwangerschap leidt tot de geboorte, in 1650, van Willem, de latere prins Willem III van Oranje. De jongen wordt geboren als halve wees. Zijn vader overlijdt tijdens het Beleg van Amsterdam, niet aan gevechtshandelingen maar aan een infectie met de pokken. Maria is negentien als ze weduwe wordt.
In eerste instantie viel de Engelse prinses in de smaak, zeker bij de Nederlandse aristocratie; bij haar aankomst in Den Haag werd ze met felicitaties ontvangen door magistraten uit Utrecht, Amsterdam, Rotterdam, Delft en Leiden. In hun positieve opstelling kwam al snel verandering. In haar thuisland woedde een burgeroorlog tegen de monarchie en het bestuur van haar vader, koning Karel I. De spanningen bereikten in 1649 een hoogtepunt en eindigden in de afschaffing van de monarchie. Maria’s vader werd onthoofd en de koninklijke titels werden de prinses ontnomen. Maria bood onderdak aan koningsgezinde Engelsen die de Britse eilanden ontvluchtten. Dit viel niet in goede aarde in de Verenigde Provincies: de republikeinse Hollanders kozen de kant van de opstandelingen. Ook Maria’s schoonmoeder, Amalia van Solms, uitte haar ongenoegen over de aanwezigheid van de Engelsen.
Postuum portret van Maria Stuart I (1631 – 1661) met een bediende. Adriaen Hanneman, 1664. Collectie · Mauritshuis, Den Haag.
De jongen knoopt een parelsnoer om Maria’s arm. We weten niet wie hij is, in de titel van het schilderij wordt hij slechts ‘een bediende’ genoemd. In 1664 – het jaar waarin dit schilderij werd gemaakt – was het gebruikelijk om mensen van kleur in een ondergeschikte of dienende rol af te beelden. Zo werd de status van de witte hoofdpersoon verhoogd. Tegenwoordig wordt steeds vaker onderzocht hoe de levens van deze groep mensen eruit zagen.
Gevangen tussen twee werelden
In eerste instantie viel de Engelse prinses in de smaak, zeker bij de Nederlandse aristocratie; bij haar aankomst in Den Haag werd ze met felicitaties ontvangen door magistraten uit Utrecht, Amsterdam, Rotterdam, Delft en Leiden. In hun positieve opstelling kwam al snel verandering. In haar thuisland woedde een burgeroorlog tegen de monarchie en het bestuur van haar vader, koning Karel I. De spanningen bereikten in 1649 een hoogtepunt en eindigden in de afschaffing van de monarchie. Maria’s vader werd onthoofd en de koninklijke titels werden de prinses ontnomen. Maria bood onderdak aan koningsgezinde Engelsen die de Britse eilanden ontvluchtten. Dit viel niet in goede aarde in de Verenigde Provincies: de republikeinse Hollanders kozen de kant van de opstandelingen. Ook Maria’s schoonmoeder, Amalia van Solms, uitte haar ongenoegen over de aanwezigheid van de Engelsen.
Maria werd gedwongen de voogdij over de net geboren Willem met haar schoonmoeder Amalia te delen. Ook anderszins werd haar verblijf op het Binnenhof minder genoeglijk, vooral nadat Oliver Cromwell het republikeinse Gemenebest tot wasdom had gebracht. Het nieuwe Engeland had geen boodschap aan royalistische edelen in ballingschap; de aanwezigheid in Den Haag van Maria’s broers Karel en Jacobus (later koning Karel I en koning Jacobus II van Engeland) verhoogde de spanningen. Het kwam zo ver dat de ongenoegens de aanzet gaven tot de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog (1652-1654). Maria zat gevangen tussen twee werelden, door haar huwelijk verbonden aan de Republiek, maar loyaal aan haar Engelse familieleden.
Arrogant en geroemd
Nadat er uiteindelijk vrede was gesloten tussen beide landen werd het Maria verboden nog langer familieleden op het Binnenhof te ontvangen. Het Oranjegezinde deel van de bevolking had het niet meer zo op Maria, van wie men inmiddels wist dat zij het vertikte om ook maar één woord Nederlands te leren. Men vond haar gedrag hautain, ze week nimmer van het strenge protocol af. Het bracht Maria ertoe het Binnenhof te mijden en veel tijd in het buitenland door te brengen, vooral in het Frankrijk van Lodewijk XIV.
Groot politiek inzicht had Maria niet, zij was gemakkelijk te beïnvloeden en bleef zich wuft jegens de Nederlanders gedragen. Pas in 1660, met het herstel van de monarchie in Engeland, ontstond er een betere verstandhouding. Deze verbeterde ook de positie van de jonge prins Willem III; hij werd tot ‘kind van staat’ benoemd, waarmee zijn toekomst veilig was gesteld. In datzelfde jaar keerde Maria voor altijd naar haar geboorteland Engeland terug. Maria ging de vaderlandse geschiedenis in als een onverschillige en arrogante vrouw. In Engeland werd ze echter geroemd om haar loyaliteit naar haar broer Karel I. Feit blijft dat ze het aan het Binnenhof ondragelijk moet hebben gevonden. Ze beschreef zelf haar verblijf in de Republiek als de grootste straf ter wereld.
In haar verschillende ‘Haagse perioden’ verblijft Maria Stuart in de gebouwen op het Binnenhof waar later de Eerste Kamer der Staten-Generaal wordt gevestigd. Haar boudoir staat bekend als ‘Maria Stuart-kabinet’. Het is een mooi voorbeeld van een vertrek dat aandacht nodig heeft en behoudt ook na de renovatie zijn historische staat.
